کاروانسرا سنگی کاج محمد آباد ( دیر کاج)

کاروانسرای سنگی کاج محمد آباد

     ( دیر کاج )

کاروانسرای سنگی محمدآباد، مربوط به دوره سلجوقی است و در شهرستان قم، بخش قمرود، روستای محمدآباد واقع شده است. ( از مسیر جاده کوه سفید حدود 50 کیلومتر و در حاشیه اتوبان قم - گرمسار کیلومتر  ۲۵  )

بقایای قلعه گلی محمدآباد با قدمت دوره اشکانی بر روی تپه ای در کنار این کاروانسرا  گویای سوق الجیشی بودن این منطقه در راههای باستانی است .

این کاروانسرا مساحتی چند هکتاری دارد و یکی از بزرگترین کاروانسراهای ایران است. 

 بنای این کاروانسرا، به صورت یک چهار ضلعی به ابعاد 97 در 94  با پلانی چهار ایوانی و دیوارهای بلند و پهن به ضخامت دو تا سه متر با هفت برج دیده بانی به بلندی 10 تا 14 متر از سطح زمین در گوشه ها و وسط اضلاع، شکل هندسی کاملا منظمی دارد

در برخی از گزارش‌ها از آن بنام تخت چمشید کوچک نام برده می‌شود و علت آن ستون‌های سنگی متعدد و موازی، باقیمانده از تالارهای تخریبی است.

یا توجه یه ساختار معماری بنا، دوره ساخت  و مصالح بکار رفته،بنظر میرسد   این کاروانسرا همچون کاروانسرای سنگی علی آباد کاربردی دو منظوره داشته است .

در زمان صلح به عنوان کاروانسرا جنبه تجاری و محل پذیرش تجار و مسافران داشته و در زمان جنگ یک دژ نظامی سلجوقیان بوده است

 ( در برخی منابع از آن بعنوان " دیر کاج " هم نامبرده شده است - مقاله کاظم عرب-   به همین دلیل برخی گزارشات آنرا با کاروانسرای  دیر گچین یکی گرفته اند  )

 به لحاظ تاریخی وابسته به قرون پنجم و ششم  (اواخر دوره سلجوقی) بوده و کشف چند سکه مغولی از سده 7 و8 هجری نشان می دهد که تاریخ ساخت کاروانسرا مقدم بر دوره مغول است.

کوره های ذوب فلز در حیاط این کاروانسرا کشف شده که نشاندهنده کاربرد ضرابخانه و یا ساخت سلاح است.

این اثر در تاریخ ۹ آبان ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۳۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

این کاروانسرا یکی از بزرگترین و با شکوه ترین بناهای تاریخی قم است که ستونها، برجها و ایوانهای بلند و استوار آن، شکوه تخت جمشید را تداعی می کند .

 به لحاظ تاریخی وابسته به قرون پنجم و ششم  (اواخر دوره سلجوقی) بوده و کشف چند سکه مغولی از سده 7 و8 هجری نشان می دهد که تاریخ ساخت کاروانسرا مقدم بر دوره مغول است.

کوره های ذوب فلز در حیاط این کاروانسرا کشف شده که کاربرد ضرابخانه و یا ساخت سلاح داشته است.

 بنابراین، کاربرد این بنا دو منظوره بوده، یعنی در زمان صلح به عنوان کاروانسرا و در زمان جنگ، دژ نظامی بوده است.

(همچون کاروانسرای سنگی علی آباد)

 به لحاظ جغرافیایی، این بنا در مسیرکاروانی  جاده بزرگ خراسان، در امتداد جنوب غربی ایران بطرف شمال شرقی ایران قرار داشته ، که تا سال 1883 میلادی یعنی دوره قاجار نیز مورد استفاده بوده است.

به لحاظ دسترسی، در فاصله 50 کیلومتری شمال شرقی قم ،انتهای جاده کوه سفید (فلکه هفتاد و دوتن) بطرف قمرود و در حاشیه روستای کاج و محمد آباد  قرار گرفته است .

 از مسیر اتوبان قم - گرمسار در حدود کیلومتر 25 از زیر گذر پل کاج وارد جاده قدیم و با عبور کمتر از یک کیلومتر، وارد روستای کاج و محمد اباد می شوید.

  بنای این کاروانسرا، به صورت یک چهار ضلعی به ابعاد 97 در 94  با پلانی چهار ایوانی و دیوارهای بلند و پهن به ضخامت دو تا سه متر با هفت برج دیده بانی به بلندی 10 تا 14 متر از سطح زمین در گوشه ها و وسط اضلاع، شکل

هندسی کاملا منظمی دارد. صحن بزرگ در وسط ، دراطراف چهار ضلع، ایوانهای کنگره دار به راهروهایی منتهی می شود که اتاقها به تعداد 31 اتاق با ابعاد مختلف در اطراف این راهروها بنا شده اند . یک تالار بزرگ در یکی از اضلاع این

مربع قرار دارد که بایستی محل تجمع یا جایگاه ویژه بوده باشد. سقف تمامی اتاقها، تالار و راهروها از سنگ بصورت ضربی و قوسی(گهواره ای) ساخته شده که غالبا فرو ریخته و فقط در برخی از قسمتها بصورت نیمه افراشته هنوز خود نمایی

می کند .در فاصله بین اتاقها، تقریبا وسط هر ضلع مربع پلان و در گوشه ها، راهروهای تنگ و باریکی وجود دارد که به زیر برجهای هفتگانه در اطراف حصار بلند ختم می شود  .مصالح ساختمانی تمام سنگی ( لاشه سنگ به ابعاد موزاییک 

بین 20 تا 30 سانتیمتری ) و ملاط آن گل، آهک و گچ زبر است (در ملاط بکار رفته خاکستر و خرده ذغال هم جلب توجه می کند)

کاروانسرای دیر کاج در سه کیلومتری شمال روستای قدیمی کاج و در پانصد متری روستای محمدآباد در موقعیت ً4 / َ50 /35°  عرض شمالی و  ً6 / َ8 /35° طول شرقی و به فاصله 48 کیلومتری شمال-شرقی قم قرار داد.

این محل در طول تاریخ جزئی از قلمرو قم محسوب می شد، و در طی قرون و اعصار مختلف منزلگاه مهمی بر سر راههای قم به ری، قم به ورامین و ساوه به طرف خراسان و بر عکس بوده است و موقعیت آن در حاشیه کویر به گونه ای بود تا کاروانیان علاوه بر استفاده در مسیر شمال به جنوب در مسیر شرق به غرب نیز از آن استفاده می کردند.

اصطخری در سال 340 هـ.ق به هنگام توصیف راه ری به اصفهان از دیر کاج این گونه یاد می کند: «…. دیر گچین منزل گاهی است و چاه آب دارد لیکن شور باشد و آب باران خورند و دو برکه بیرون ساخته اند و از دیر تا کاج بیابان است یک مرحله و حوض¬ها ساخته اند از بهر آب باران و آب چاه شور بود و از کاج تا قم یک منزل بیابان است تا دو فرسنگ قم آنجا دهی هست و این دو فرسنگ هم بیابان بود و از قم تا ده گبران یک مرحله آبادانی و مردم باشند…»

کاروانسرای دیر کاج با فرمی مستطیلی و پلانی چهار ایوانی حیاط­دار به گروه کاروانسراهای مناطق مرکزی ایران تعلق دارد که ضمن تابعیت از شیوه و سبک رایج زمان خود متأثر از موقعیت جغرافیایی و مصالح بومی منطقه است. این کاروانسرا دارای دو حیاط است.